استان سمنان با بیش از دویست قلعه تاریخی شناسایی‌شده، به‌عنوان دیار قلاع منحصر‌به‌فرد شهرت دارد. یکی از مهم‌ترین دلایل این ویژگی، موقعیت جغرافیایی آن در مسیر راهبردی شرق به غرب ایران است که همواره آن را در معرض حملات و غارت‌ها قرار داده است. بسیاری از این قلعه‌ها با کاربری نظامی-مسکونی ساخته شده‌اند تا امنیت ساکنان را در برابر تهدیدات فراهم کنند.
یکی از این دژهای تاریخی، قلعه گبری‌های سرخه در روستای جوین شهرستان سرخه است. این قلعه که پیش از ورود اسلام به ایران شکل گرفته، در دوره اسلامی احتمالاً مورد استفاده اسماعیلیان قرار گرفته است. مانند سایر دژهای اسماعیلیه، این قلعه نیز در منطقه‌ای صعب‌العبور و کوهستانی ساخته شده و دارای برج دیده‌بانی و باروهای مستحکم است. معماری ویژه آن نشان می‌دهد که در زمان جنگ، امکانات کافی در داخل قلعه وجود داشته و دشمنان قادر به نفوذ به آن نبوده‌اند. این اثر تاریخی تحت عنوان قلعه دست‌کند جوین در فهرست میراث ملی ایران ثبت شده است.
معماری و ساختار قلعه
این قلعه دارای چهار طبقه اصلی و دو نیم‌طبقه است. موقعیت استراتژیک آن به‌گونه‌ای است که از داخل قلعه می‌توان کیلومترها دورتر را مشاهده کرد و بر تمامی فعالیت‌های روستا نظارت داشت. به نظر می‌رسد که این دژ نه‌تنها برای دفاع از آبادی، بلکه برای پناه دادن به ساکنان روستا در مواقع بحرانی ساخته شده است.
فضاهای داخلی قلعه در ترازهای بالایی شکل گرفته و به‌صورت درهم‌تنیده طراحی شده‌اند، به‌طوری‌که شناخت دقیق ساختار آن نیازمند بررسی‌های دقیق است. این قلعه از یک طبقه تحتانی که ارتباطی با طبقات فوقانی ندارد، چهار طبقه اصلی و دو نیم‌طبقه فرعی تشکیل شده که به‌صورت پیچیده‌ای به یکدیگر متصل هستند.
برج دیده‌بانی و سیستم‌های دفاعی
قلعه دارای برج دیده‌بانی است که حدود ۱۰۰ متر با سازه اصلی فاصله دارد. گفته می‌شود که در گذشته این برج از طریق مسیری زیرزمینی به قلعه متصل بوده است. علاوه بر این، نشانه‌هایی شبیه به باروی دفاعی در کوه مجاور شرقی نیز دیده می‌شود که نشان از اهمیت نظامی قلعه دارد.
امکانات داخلی و ذخایر آذوقه
یکی از مهم‌ترین عناصر پشتیبانی این دژ، حفره‌های مخصوص ذخیره آذوقه بوده که امکان نگهداری مقادیر زیادی از غلات را در زمان خطر فراهم می‌کرده است. برخلاف خانه‌های روستای جوین که مخازن آذوقه در دیوارها تعبیه شده‌اند، در قلعه این مخازن در کف فضاها حفر شده‌اند.
بررسی ساختار داخلی نشان می‌دهد که ابتدا یک دهلیز ورودی ایجاد شده و سپس یک سرسرای مرکزی به‌عنوان فضای عمومی طراحی شده است. در انتهای این سرسرا، اتاق‌های متعدد و پستوها (فضاهای خصوصی‌تر) قرار دارند که تداعی‌کننده الگوی معماری بومی مناطق کویری است.
نشانه‌های سکونت موقت در قلعه
عدم وجود اندود در کف و دیوارهای قلعه، کف‌های خشن، نبود ورودی‌های مشخص، عدم وجود تزئینات معماری، و همچنین وجود طاقچه‌های ساده و بخاری دیواری، نشان می‌دهد که این قلعه مکانی برای سکونت دائم نبوده و بیشتر در مواقع اضطراری مورد استفاده قرار می‌گرفته است. همچنین ارتباط مستقیم میان طبقات، برج‌ها و باروهای بالایی، و وجود چشمه آب در داخل قلعه، همگی تأکیدی بر نقش تدافعی آن دارند.
قلعه گبری‌های سرخه نه‌تنها اثری ارزشمند از دوره‌های تاریخی ایران است، بلکه نمونه‌ای از معماری هوشمندانه و استراتژیک محسوب می‌شود که در برابر تهدیدهای نظامی طراحی شده است. بازدید از این دژ می‌تواند تجربه‌ای جذاب برای علاقه‌مندان به تاریخ و معماری کهن ایران باشد.
0 نظر