گنبد سلطانیه؛ شاهکار معماری اسلامی در استان زنجان
در دل دشت‌های زنجان، بنایی تاریخی قد برافراشته که نه تنها نماد عظمت هنر ایرانی در دوران ایلخانی است، بلکه الهام‌بخش معماران بزرگ جهان نیز بوده است. گنبد سلطانیه، شاهکاری بی‌بدیل از معماری اسلامی، با شکوه و وقاری جاودانه، در برابر چشم هر بیننده‌ای خودنمایی می‌کند. این اثر که در سال ۱۳۰۲ هجری قمری (معادل ۷۰۴ خورشیدی) و به دستور سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) ساخته شد، یکی از بزرگ‌ترین گنبدهای آجری جهان است.
تزییناتی فراتر از زمان
گنبد سلطانیه از نظر تزیینات، گنجینه‌ای از هنرهای ایرانی و اسلامی محسوب می‌شود. در این بنا می‌توان ترکیبی بی‌نظیر از گچ‌بری‌های نفیس، کاشی‌کاری‌های رنگارنگ، کتیبه‌نویسی‌های هنرمندانه، تزیینات چوبی، سنگی و نقاشی‌های زیبا را مشاهده کرد. شاهکارهای گچ‌بری در ایوان‌های طبقه دوم و استفاده از هنر کاشی‌کاری در سطحی پیچیده، برای نخستین‌بار در تاریخ معماری اسلامی در این بنا به‌کار رفته‌اند. نکته جالب، وجود دو لایه تزیینات در این بناست که هنوز فرضیات مختلفی درباره آن مطرح است.
تربت‌خانه؛ خاک مقدس در دل آرامگاه
در ضلع جنوبی بنا، تربت‌خانه قرار دارد؛ فضایی که محراب باشکوهی را در خود جای داده و با خاک نجف و کربلا مزین شده است. دیوارهای آن به سوره “الملک” مزین‌اند و با کاشی‌هایی طلایی و منقوش پوشیده شده‌اند. همین استفاده از تربت باعث شده این بخش از مجموعه، حال و هوای معنوی خاصی داشته باشد.
سردابه؛ مکانی آرام برای مردگان
در زیر تربت‌خانه، سردابه‌ای مرموز وجود دارد که بنابر روایت‌ها، پیکر سلطان محمد خدابنده در آن به خاک سپرده شده است. این فضا از گذشته محلی برای دفن بزرگان بوده و معماری ساده ولی پر از راز آن، به‌شکلی طراحی شده تا احترام بازدیدکنندگان به درگذشتگان حفظ شود.
گنبدی دوجداره و مقاوم در برابر زلزله
گنبد سلطانیه نخستین نمونه شناخته‌شده از گنبد دوجداره در جهان است. قطر دهانه آن ۲۵.۵ متر، ارتفاع آن ۵۰ متر و ضخامت گنبد ۱۶۰ سانتی‌متر است. این ساختار پیچیده، به‌دلیل وجود فضای خالی میان دو لایه، مقاومت فوق‌العاده‌ای در برابر زلزله دارد و در طول هفت قرن، بیش از ۳۰ زمین‌لرزه از جمله زلزله‌هایی با شدت بالای ۶ ریشتر را تاب آورده است.
مناره‌ها؛ هم زیبا، هم کاربردی
در گذشته، بر فراز این بنا هشت مناره قرینه قرار داشت که تنها یکی از آن‌ها باقی مانده است. این مناره‌ها به‌جز زیبایی‌شان، نقش پخش صدا (اذان) در کل شهر را داشتند و گفته می‌شود هنگام زلزله به‌گونه‌ای طراحی شده بودند که ریزش آن‌ها به بنا آسیبی وارد نکند.
گنبد سلطانیه، الگوی معماری جهان
جالب است بدانید که معماران مشهور رنسانس اروپا همچون فیلیپو برونلسکی و لورنتسو گیبرتی در طراحی گنبد کلیسای سانتاماریا در فلورانس، از گنبد سلطانیه الهام گرفته‌اند. همچنین آرتور پوپ، شرق‌شناس معروف، معتقد است که بنای تاج محل هند نیز از این آرامگاه الهام گرفته شده است.
مواد و سازه‌ای بی‌نظیر
بدنه اصلی بنا از آجر ساخته شده و گنبد آن با کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی تزیین شده است. جالب اینکه این بنای عظیم تنها نیم‌متر پی دارد، اما به‌دلیل طراحی هوشمندانه و خاک فشرده محل، تاکنون تنها هشت سانتی‌متر نشست کرده است.
موزه و بقایای مجموعه
در ورودی مجموعه، موزه‌ای کوچک قرار دارد که آثار به‌جای‌مانده از سلطانیه در آن نگهداری می‌شود. همچنین در اطراف بنا، بقایای ارگ سلطنتی، مسجدی با محراب گچ‌بری و ابواب‌البر (مراکز خیریه) دیده می‌شوند که بخش مهمی از شکوه گذشته سلطانیه را یادآور می‌شوند.
نتیجه‌گیری
گنبد سلطانیه در زنجان، فقط یک بنای تاریخی نیست؛ بلکه سندی زنده از نبوغ معماری ایرانی است. بنایی که الهام‌بخش جهان بوده، همچنان با صلابت بر جای مانده است. اگر به زنجان سفر کردید، دیدار از این شاهکار تاریخی را از دست ندهید.
📌 برای آشنایی بیشتر با استان زنجان، پیشنهاد می‌کنیم جاهای دیدنی زنجان را نیز مطالعه کنید.
۰ نظر