مجسمه شیر سنگی؛ نگهبان تاریخی همدان

مجسمه باشکوه شیر سنگی، که در میان مردمان استان همدان با نام سنگ شیر شناخته می‌شود، یکی از آثار ماندگار و نادر به جا مانده از دوران فرمانروایی پادشاهان باستانی ایران در شهرستان همدان است. این مجسمه جذاب و تاریخی در جنوب شهر همدان، درست در کنار جاده قدیم همدان به ملایر، جای گرفته و همچنان چون نگهبانی قدرتمند، تاریخ کهن این سرزمین را روایت می‌کند.

همدان که مرکز فرمانروایی مادها و پایتخت تابستانی هخامنشیان بوده، در دل خود گنجینه‌هایی دارد که هر یک قصه‌ای پر رمز و راز از تاریخ ایران زمین را بازگو می‌کنند. اگرچه از آن دوران باشکوه، آثار زیادی بر جای نمانده، اما مجسمه شیر سنگی یکی از با ارزش‌ترین آن‌هاست که در دل خود اعتقاد و باورهای مردمان گذشته را به تصویر می‌کشد. در دوران مادها و هخامنشیان، ساخت چنین مجسمه‌هایی اهمیت ویژه‌ای داشت، چرا که این شیرهای سنگی طلسم محافظ شهر بودند و باور بر این بود که بلایا و مصیبت‌ها را از شهرستان دور نگه می‌دارند.

تاریخچه شیر سنگی همدان

ابن فقیه همدانی، مورخ قرن سوم هجری قمری، در کتاب ارزشمند «البلدان» این مجسمه را چنین توصیف می‌کند:
«در همدان مجسمه شیری سنگی وجود دارد که به عنوان طلسمی برای مقابله با سرمای شدید شهر ساخته شده است. گفته می‌شود این اثر به دست بلیناس رومی، استاد طلسمات، ساخته شده که قباد او را برای محافظت از شهر فرستاد. بلیناس، هنگام عبور از میان برف و سرمای سخت همدان، جان خود را از دست داد اما طلسمی که به شکل شیر بود، باعث کاهش برف و سرما در آن منطقه شد.»

با توجه به این روایت، بلیناس یا همان آپولونیوس تیانی، دانشمند مکتب فیثاغورس، که در قرن اول میلادی به ایران و دیگر سرزمین‌های باستان سفر کرده بود، احتمالاً سازنده این مجسمه ارزشمند بوده است. عده‌ای از پژوهشگران همچون لاکهارت و هرتسفلد این مجسمه را از دوران اشکانیان می‌دانند، در حالی که گروهی دیگر، مانند فلاندن و جکسن، آن را اثری مربوط به دوران مادها می‌دانند.

مجسمه شیر سنگی در تاریخ همدان

در دوران حکومت اشکانیان، مجسمه شیر سنگی در کنار مجسمه‌ای مشابه بر دو سمت یکی از دروازه‌های شهرستان همدان نصب بود. به همین دلیل، در زمان حمله اعراب، این دروازه به «باب الاسد» یا «دروازه شیر» معروف شد و این نام همچنان در خاطره مردم همدان باقی مانده است.

تخریب و مرمت مجسمه شیر سنگی همدان

در سال ۳۱۹ هجری قمری، زمانی که دیلمیان شهر همدان را تصرف کردند، مجسمه‌های شیر را از جایگاه خود به پایین انداختند. مرداویج دیلمی، فرمانروای دیلمی، قصد داشت یکی از این مجسمه‌ها را به ری منتقل کند، اما ناکام ماند و مجسمه دیگر را به طور کامل تخریب کرد و پنجه‌های شیر سنگی دوم را شکست. این اتفاق باعث شد تا شکل اصلی شیر که در حالت نشسته بود، تغییر کند و مجسمه به شکل کنونی درآمد.

سال‌ها این مجسمه آسیب‌دیده روی زمین باقی ماند تا در سال ۱۳۲۸ خورشیدی، توسط مهندس هوشنگ سیحون، معمار آرامگاه ابن‌سینا، بر بالای سکویی در میدان مرکزی شهر همدان نصب شد. دو سال بعد، در سال ۱۳۳۰، افرادی که گمان می‌کردند درون شکم شیر سنگی گنجی پنهان است، قسمتی از سینه آن را شکستند که پس از دستگیری، مجسمه دوباره ترمیم شد.

ابعاد و محل کنونی مجسمه شیر سنگی همدان

مجسمه شیر سنگی همدان، به طول ۲.۵ متر، عرض ۱.۱۵ متر و ارتفاع بیش از ۱.۲۰ متر، از سنگی قهوه‌ای رنگ ساخته شده و هم‌اکنون در انتهای خیابان ۱۲ متری سنگ شیر و وسط یکی از میدان‌های شرقی شهرستان همدان بر پایه‌ای محکم نصب شده است. تپه‌ای که مجسمه بر آن قرار گرفته، خود یک مکان باستانی است؛ چرا که تابوتی متعلق به دوره اشکانیان از آن کشف شده که امروزه در موزه تپه هگمتانه نگهداری می‌شود.